Shanghtin

Jinghpaw Wunpawng amyu shawa a lit hpe sawn dinglik yu nna hkan hkyen shajin ra ai anhte a lit a lam

Gabaw malawm

I. Ntsa lam

II. Kata lam

I. Ntsa lam: 2008 referendum a lachyum

2008 ning referendum a lachyum ginsi ndai hpe mu mada chye na ga.

1. Referendum a lachyum

A. Referendum ngu ai gaw mungdan langai a ta-tut uphkang masa hpe dam lada ai hku gram jashai na matu lajang ai hpe mung shawa e dawdan ya na matu shatsam ai lam re; mung shawa shang lawm ai ladat re majaw democracy htung sat lawat rai nga ai.

Referendum hpe galoi aten hta lang nga ai kun?

1. uphkang ai ni mungdan hpe laklai ai hku gram na masing lajang ai majaw;

2. mung shawa hkap la nna dai masing hpe shagrin la na lam tam ai majaw.

3. "Mung shawa hkap la myit hkrum ai majaw shagrin sai" ngu na lam ni re.

B. 2008 a referendum hta ndai mabyin lachyum ni rawng ai.

1. Uphkang ai ni mungdan (Munghpawm) hpe laklai ai hku gram mayu ai lam, 1948 ning e hkap la shagrin tawn ai gawda ai tara (constitution) hpe tsep kawp gram jashai kau na matu re.

2. Dai ni Munghpawm hta mung shawa n dut n dang shang lawm lu ai mungmasa ladat n nga ai; Munghpawm a democracy masa hpe Jaubu Ne Win 1962 pat shingdang dawm kau sai.

Ndai majaw, 1948 gawda ai tara hpe gram jashai mayu ai gumshem hpyen atsuya a matu manghkang kaba masum pru wa nga ai hpe yu yu nna lam mahkrun tam nga ma ai lam re.

Langai. Munghpawm a gumshem hpyen atsuya hpe n ra ai ningmu gaw mungkan ting chyam nga ai, dai hku garu ai ni azim sha n dung nga ai, hkan shayak ai lam tut shabyin ya nga ai. Shinggan de nna ndai zawn mara tam mayu ai ni shadut ai lam gaw, Munghpawm e democracy masa lawan bai sharawt shagrin na lam re. Ndai shinggan nsen kaba hpe shazim lu na matu gumshem hpyen atsuya gaw democracy masa a lailen sat lawat shaw lang ra mat nga ai.

Gawda ai tara gram ai hta referendum lang ai gaw democracy htung lailen re.

Ndai hku nna mungkan e n ji n mu nga ai ni a nsen hpe shazim na mahkrun pru wa ai zawn rai nga ai.

Lahkawng. Gumshem hpyen hpung gaw, 1948 hta democracy htung hkan nna shagrin tawn ai gawda ai tara hpe gram sharai kau mayu ai majaw, 1962 democracy uphkang htung masa hpe hpya jahten kau dat sai. Gumshem hpyen atsuya a matu dai ni na manghkawng lahkawng gaw, 1948 democracy htung hte shabyin tawn ai Mungdaw ahkaw ahkang hpe gram sharai na matu hpyen atsuya a aming jahkrat ai hku sa wa yang mungkan grau pawt wa na sha rai nga ai manghkang re.

Ndai manghkang gaw, democracy htung hku shabyin tawn ai ahkaw ahkang hpe dawm kau na lam, mung shawa e lajang shagrin ai hpe mung shawa shang lawm ai hku sha mai gram jashai ai lam, shawa shang lawm ai uphkang masa (1962 nna) n nga mat sai lam ni yawng gayau gumpyawn taw nga ai manghkang nan re.

1948 na constitution: Munghpawm malawm Mungdaw ni hta "tinang dawdan lu ai ahkaw ahkang lu na lam" jaw tawn nga ai. Gumshem hpyen atsuya gaw, Myen n re Mungdaw ni hta tinang dawdan lu na ahkang jaw tawn ai hpe n hkap la mayu ai; dai majaw 1962 Jaubu Ne Win wa democracy uphkang masa hpe hpyen n-gun hte dawm kau dat ai. Tim, "tinang dawdan lu ai ahkaw ahkang" gaw mung shawa masat tawn ai ahkaw ahkang re, ndai hpe gram jashai kau na matu, grau nna mungdan shawa a myiman e, mung-shawa a lata hte nan galaw ra ai makan rai nga ai.

Myen n re Mungdaw ni a ga jarit hpe 1948 e English prat e tara shang ai hku masat lajang tawn ai hpe hkap la sai; ndai hpe gumshem hpyen atsuya n ra ai, dai hpe mung gram sharai kau mayu ai. Ndai lam hta mung, Munghpawm mung shawa mahtang dawdan ra ai lam bai rai nga ai re.

Masum. Munghpawm a shanglawt prat labau --1948-2008-- hta Mungdaw ni hta "tinang dawdan lu ai ahkaw ahkang lu na" ngu nna yaw shada masing tawn ai hpe n hkap la lu ai wuhpung gaw, Myen hpyen hpung sha re. Myen amyu shawa dai hpe hkap la nga ai.

Dai re majaw, mung shawa ni n dut n dang tinang a myit-ra madun lu ai rai yang, Mungdaw ahkaw ahkang hpe dawm kau na lam gaw n mai awng dang nga ai. Dai re majaw, referendum hpe gumshem hpyen atsuya uphkang nna ra ai lam magup hta jum-tek tawn lu ai shangwang kata e galaw la ra mat nga ai.

C. 2008 referendum a ahkyak htum lachyum ginsi lahkawng

1. Referendum galaw ai gaw, democracy htung masa re. Anhte JW ni democracy uphkang masa hpe ra sharawng ai amyu ni re.

2. Gumshem atsuya gaw, democracy lailen referendum hpe lang nna anhte JW ni tsep kawp n hkap la lu ai lam hpe gayawp gumhpawn tawn nga ai.

II. Kata lam Gumshem atsuya mahkam hkam tawn nga ai

Gumshem atsuya gaw ndai hku mahkam sharawt tawn nga ai hpe mu lu nga ai.

Langai. referendum hpe n hkap la lu ai, ngu nna tsep kawp hkap dinghkat jang, "Ndai mung masha ni democracy hpe n hkap la ma ai" ngu mungkan hpe tsun dan na, matut nna gumshen hpyen atsuya hku uphkang nga na lam byin hpe shading ai.

Lahkawng. Referendum hpe hkap la dat yang mung, anhte a ahkaw ahkang hpe tat kau, kabai kau, shamat kau na lachyum mung rai wa na hku lajang tawn nga ai.

1. Anhte a mahtai

A. Referendum hpe democracy htung lailen re majaw hkap la na ra ninglen,

B. referendum hpe laknak shatai nna galaw na daw hpe hkap dinghkap manga lu na lam ni re.

Ndai A. hte B. lahkawng hpe chye ginhka nna referendum mabyin hta na JW amyu a matu amyat shaw la lu na lam chyu sha anhte a lit re.

Lachyum ginsi: "Referendum gaw, laklai ai lam byin ai ten hta, mungdan ting a man e tsun shawn tawn ai lam langai ngai hpe, hkap la nna mungdan a tara shatai na kun, dai n rai yang n hkap la na kun, ngu ai hpe shawa ra-lata madun ai hku dawdan ai mahtai re."

Laika-man 153, Mung-masa Hpuntang Hpaji Ningpawt Jahpat Laika, ka ai Dr. Maran La Raw, 2007, Laiza, Wunpawng Atsuya a lata e re.

Matsing: Democracy htung lailen hta shawa ra-lata hkam "kasa rapdaw", parliament/congress zawn re ai rapdaw hta mungdan uphkang tara lam hpe madung hku lajang nga ai. Ndai makan ni hpe gawda tara hta masat jaw tawn ai ahkaw ahkang hkrang (constitutional system) kata e galaw nga ai. Dai gawda ai tara hta jaw masat tawn ai ahkaw ahkang (constitutional authority) hpe nan gram ra wa ai rai yang, referendum hpe lang nga ai. Gawda ai tara hpe gram (constitutional amendment) ai gaw, masat jaw ai ahkaw ahkang hpe nan gram ai makan hpe ngu nga ai. Democracy htung hta referendum hpe shawa lata-hkam rapdaw kasa/salang ni nan woi awn nna galaw nga ai re.

1962 ning hta jaubu Ne Win wa Munghpawm a democracy htung hte gawgap tawn ai parliament hpe pat dawm kau dat sai; dai aten kaw nna mung shawa ra-lata hkam kasa rapdaw ngu ai n nga mat sai. Dai ni mung dai hte maren, Munghpawm gumshem atsuya gaw, mungdan uphkang ai lam hta mung shawa ta-tut shang lawm ai lam hpe pat shingdang ai re majaw, referendum hta lai nna kaga masa n hku nga ai.

Matsing: Majan Kaba Lahkawng ngut ai hpang (1945) nna dai ni du hkra, mungkan ting hta hpyen gumshem atsuya ni woi galaw ai referendum ni hta, mung shawa ra sharawng ai hku hkrak byin mai na gaw yak dik re ngu mu lu ai, ngu yang jaw ai.

Munghpawm Gumshem Atsuya a referendum ladat

A. Ndai gaw, Munghpawm a gawda ai tara ningnan rai wa na lam.

B. Ndai tara masa hpe hpyen hpung hpa-awn jaubu ni a ningmu sha hkan nna masing masat sa wa ai mahkrun ningnan re, shanhte tsep kawp jum-tek tawn ai constitutional convention kata e lajang sa wa ai lam re.

Yak ai manghkang

2008 referendum gaw hpyen hpung ra ai lam hpe shagrin la na matu re majaw, hpyen atsuya nan jum-tek manat tawn ai masa hkan yang sha mai byin nga ai. Mungkan a myiman maga de democracy lailen langai madun dan nna, hpyen hpung a myit-ra ai lam hpe shagrin na matu re majaw, Munghpawm malawm ni a matu grai yak nga ai.

Ndai gaw, dai ni referendum ngu ai democracy masa hte makai tawn ai lagat balen re.

Referendum hta n shang lawm jang democracy lailen hpe n hkap la ai hku ang wa na rai; shang lawm jang mung anhte amyu shawa ra ai hku shabyin lu na yak dik bai rai, rai nga ai. Ndai gaw, 2008 referendum a manghkang rai sai.

III. JW ni a zai ladat - sawn dinglik dawdan ra ai lam ni

Shang lawm na kun?

1. Referendum shinggan e nga ai ladat.

A. Passive boycott - hpa n galaw na, hpa mi byin yang byin, ngu ai ladat.

B. Active boycott - referendum n mai byin na matu atsam marai hte

dinghkat na.

2. Referendum shang lawm ai ladat ni.

A. Shang lawm nna referendum hpe byin shangun ai, n sharai ai.

B. Shang lawm nna referendum hpe nden ja ja hkan sharai ai.

C. Shang lawm, aja awa hkan sharai ai, mungkan hpe chye shangun ai.

D. Shang lawm let referendum hpe gang gayin la kau dat ai ladat.

Amyu shamu shamawt lam ladat ni

1. Amyu ting wuhpung kaba langai sha hku shamu shamawt na ladat.

Matsing: Gumshem hpyen atsuya gaw, ndai hku shamu shamawt na atsam n pru hkra, rawt-malan mung-masa hpung ni hpe shayak tawn nga ai. Ndai hku byin lu na hpe n mai myit mada na re. Shing ngu tsun yang lam n hku ai ngu ai n re. Ya aten hta mung shawa hku shamu shamawt wa na hpe gumshem hpyen atsuya tsang dik rai nga ai. Hpa majaw nga yang, mung masha hpe hkra wa jang mungkan masin ga-un wa na sha re.

2. Referendum hte seng nna shamu shamawt ai hta, amyu-shawa wuhpung (civilian mass) hku mung, ramma ni (youth) hku nna mung, makam masham daw hku, rai nna myiman law law madun ai hku shamu shamawt yang grau kaja na nhten.

Ndai hpe gara hku shabyin na kun? Kadai woi shabyin na kun?

3. Hpa mi byin wa tim jin nga na matu zai-atsam hpe tau nna sharawt la ra na re; ndai a matu sharin hpawng (workshop) ni galaw ra na re; sharin sara ni jin nga ra na sai.

Byin na kun? Galoi? Gara kaw?

4. Shamu shamawt lam hta hkrat ai jarit tam na lam , woi-awn ningbaw nem-tsaw ngu masat lit garan tawn na lam; ndai ni hpe gara hku, galoi, gara kaw lajang la na kun?

IV. Ethnic Nationalities Council (ENC) - Myen n re amyu salang rapdaw ningmu

Ndai ENC rung nna shim ai hku shabra ai hpe gadun ai hku ga gale tawn ai.

I. Anhte yaw shada lam madung gaw, democracy sharawt ai lam re.

Shawa masha hpe referendum hta myit-ra madun (vote galaw) yang lawu na lam ni hpe la kap nna galaw ga, ngu mayu ai.

1. Mung shawa shang lawm ai gaw democracy a ningpawt ninghpang lahkam re.

2. Shawa masha ni gaw, NC hta mung, gawda tara ningnan gram ai hta mung, n lu lawm sai. Referndum chyu sha shang lawm na chyinghka hpaw ya nga ai.

3. Shawa a myit-ra hpe "Mai ai", "N mai ai" ngu nna madun lu na matu lajang tawn ra ai. Ndai gaw uphkang atsuya a lit re.

4. "Mai ai", "N mai ai" ngu yang hpa baw lachyum hkrang ai lam dan dan madun ra ai.

Ga shadawn:

A. "Mai" ngu yang gumshen atsuya hpe shadaw ai, "N mai" ngu yang tsun tawn ai hte myit n hkrum ai, ngu ai lam ni hpe pra pra madun ya na.

B. Myit-ra madun yang, hkrit kamyin ai myit pru wa tim dip shangdang tawn nna, jaw ai ngu ai hpe sha shadaw na lam. Hkrit tsang ai lam hpe n hkam na lam.

5. Kraw lawang hta jaw ai ngu kam nna galaw ai hpe manaw manang ni mara n tam na.

6. Referendum hta shang lawm nna myit-ra madun ai gaw mung shawa hkum shagu a lit re, ngu ai hpe chye na ra ai lam.

7. Gumshem hpyen atsuya gaw, shawa myit-ra hpe gajam jashai kau dat ai lam byin mai ai; tim, tinang a myit-ra hpe makau grup yin e dam lada ai hku chye shangun ai rai yang, teng ai lam gaw, lam mi hku n rai yang lam mi hku dan leng wa na sha re.

Referendum a majaw shawa hpe gasu shangun ai gaw 2010 e galaw na ra-lata poi a matu shaman ai ladat re, ngu ai hku sawn la na lam re.

II. Gumshen hpyen atsuya lajang ai gawda ai tara hta ndai ni hpe mu lu ai.

1. Mungmasa lam majaw rim hkrum yu ai ni ra-lata n mai shang ai.

2. Shinggyim ahkaw ahkang (basic human rights) ngu ai n jaw tawn ai.

3. Gumsan magam a lata hta daru-magam daju galaw tawn ai. Hpyen du rai ra ai.

4. Mungdaw atsuya ni hta daru-magam ahkaw ahkang n nga ai.

5. Tara agyi salang dap (judiciary) ni gaw uphkang masa hta rai na;(democracy hta ginhka tawn ai).

6. Tara lajang rapdaw (legislature) laksan ngu nna n nga na.

7. Gumsan magam wa chyu sha mungdan sut-gumhpraw lam hta dawdan na.

8. Hpyen jaubu-daju wa(Commander-in-Chief) gaw, galoi raitim, mungdan e tsang shara nga ai ngu kam yang, uphkang masa ahkaw ahkang hpe magra zing kau lu na.

9. Hpyen jaubu-daju wa gaw mungbawng rapdaw a kasa ni hta na 25% hpe lata lu na.

10. Hpyen jaubu-daju wa gaw, mungdaw hte ginwang shawa kasa 33% hpe lata na.

11. Hpyen jaubu-daju gaw, Makawp Maga Dap salang hkringmang (Minister of Defense) hpe san na; dai hkringmang mung Jaubu-daju a npu e rai na.

12. Ra lata sharawt ai uphkang kasa ni gaw hpyen hpung a ntsa e n-gun n nga na.

13. Ndai gawda ai tara hpe 10 ning laman n mai gram na.

matut shana ai ....shanghtin